ARHEOLOGIJA
Arheološka zbirka Zavičajnog muzeja Homolja predstavlja jedinstveno mesto gde se prošlost susreće sa sadašnjošću. Ova zbirka sadrži izuzetne predmete koji datiraju još iz 6. – početka 7. veka i koji su pronađeni na lokalitetima u okolini današnje teritorije opštine Žagubica. Među eksponatima možete videti različite artefakte poput alata, oružja i svakodnevnih predmeta koji osvetljavaju bogatstvo i raznolikost ranovizantijske civilizacije. Kroz ovu zbirku, posetioci imaju priliku da se približe vremenu u kojem su živeli naši preci, da razumeju njihov način života, kao i značaj koji je ovaj region imao u istorijskim tokovima.
Današnja okolina Žagubice, tokom ranovizantijskog perioda , pripadala je provinciji Prvoj Muzeji čiji je glavi grad bio Viminacijum (Viminatium), u okviru prefekture Ilirik. Stanovništvo koje je živelo na ovom prostoru, govorilo je latinskim jezikom. U crkvenom smislu, ova oblast, u zavisnosti od istorijskih okolnosti, bila je podređena arhiepiskopu Soluna, odnosno Justinijane Prime ( Ivistiniana Prima). Najbliži put bio je via militaris (via militaris) koji je prolazio kroz Braničevski okrug odnosno pored samog Homolja. Njegova trasa išla je linijom Viminacijum, Idimum (Idimvm), Horeum Margi (Horreum Margi), pa sve do Naisa (Naisus).
Tokom prve polovine 6. veka, severni Ilirik bio je napadnut od strane različitih varvarskih plemena (Slovena, Bugara, Germana itd.) stoga se pristupilo izgradnji utvrđenja radi zaštite stanovništva. Prema izveštaju koji nam je ostavio vizantijski hroničar Prokopije, obnova starih i podizanje novih odbrambenih fortifikacija prepisuje se caru Justinijanu I (527-565). Upravo ovi istorijski događaji predstavljaju zrelo doba ranovizantijskog perioda. Car obnovitelj podiže nova i obnavlja stara utvrđenja na čitavom Balkanskom poluostrvu. Na teritoriji Braničeva, prema pisanju hroničara Prokopija, ponovo su izgrađeni sledeći gradovi: Viminacijum, Lederata (Lederata), Pinkum (Pincum), Kupe (Cuppe) i Nove (Novae). Na osnovu dosadašnjih arheoloških istraživanja, Justinijanova graditeljska delatnost može da se potvrdi i u okolini Žagubice. U pitanju su sledeći lokaliteti visinskog tipa: Pčelinji krš u Laznici, Pregrada – Podkrš u Žagubici, Potaj Čuka kod Žagubice, Zad u Ribaru i Šetaće u Osanici. Dolazak Avara u Panoniju nakon 567. godine, kao i njihovi upadi na teritoriju Carstva zajedno sa Slovenima 584. godine, znatno su izmenili prilike na severnom Balkanu. Do početka 7. veka Vizantija nije uspela da suzbije sve učestalije varvarske napade, stoga utvrđenja na ovim prostorima bivaju razorena i napuštena.