HOMOLJE

Homolje je antropogeografska oblast u severoistočnoj Srbiji u gornjem toku reke Mlave. Teritorijalno i administrativno pripada opštini Žagubica i Braničevskom regionu. Granice ove oblasti, kao i njen naziv, neizmenjeni su još od srednjeg veka, kada se ime Homolje pominje u povelji kneza Lazara u manastiru Gornjaku iz 1379/80. godine.

Ova oblast ima jasne prirodne granice. Na severozapadu, severu i severoistoku omeđena je Homoljskim planinama (940 m), dok jugoistočni, južni i jugozapadni deo zatvara Beljanica (1339 m). Između ovih planina nalaze se dve kotline – Žagubička kotlina na istoku i Krepoljinsko – krupajska kotlina na zapadu. Zapadnu granicu Homolja čini Gornjačka klisura, koja je ujedno i veza sa predelom Mlave u njenom srednjem slivu.

Karta Homolja

Klima u ovom području je umereno kontinentalna, a sama omeđenost ovog prostora planinskim vencima utiče na temperaturu vazduha i vetra. Najstarije geološke tvorevine evidentirane unutar Homolja jesu tzv. visokokristalasti škriljci (Homoljske planine i Beljanica). Homolje je bogato mnogobrojnim rudama. Minerali bakra otkriveni su u okolini Krepoljina u perskim crvenim peščarama. Rude gvožđa rasprostranjene su na Potaj čuki (920 m) i Beljanici, dok su zlatonosne kvarcne žice evidentirane na Crnom vrhu (1043 m) i Potaj čuki. Manja ležišta lignita registrovana su u basenu Žagubičke kotline, a u zoni Krepoljinsko – krupajske kotline, otkrivene su znatne rezerve kvalitetnog mrkog uglja. Od ostalih privrednih grana, unutar homoljske mikroregije, izdvajaju se poljoprivreda, stočarstvo i šumarstvo. Površina poljoprivrednog obradivog zemljišta na ovoj teritoriji iznosi ukupno 37.233 ha, dok je 36.421 ha pod šumom.

Opština Žagubica graniči se sa opštinama Bor, Majdanpek, Petrovac, Kučevo i
Despotovac. Teritoriju Homolja, odnosno opštinu Žagubica danas naseljava oko 10.000 stanovnika. Na površini od 760 km2 postoji 17 naselja: Žagubica, Suvi Do, Izvarica, Ribare, Osanica, Jošanica, Vukovac, Milatovac, Selište, Laznica, Krepoljin, Sige, Milanovac, Krupaja, Bliznak, Medveđica i
Breznica. Do 1955. godine ovoj teritoriji su pripadala i naselja Jasikovo, Leskovo i Vlaole koja sada pripadaju opštini Majdanpek.

Brdsko-planinski reljef i nerazvijena saobraćajna infrastruktura uslovili su da se stanovnici Homolja sve do polovine 20. veka pretežno bave stočarstvom. Zbog svojih geografskih karakteristika Homolje je oduvek služilo za zbegove, kao utočište ustanicima i hajducima, ali je bilo i poprište čestih seoba naroda što je učinilo da ovaj kraj nasele ljudi iz različitih pravaca Balkana i različitih kultura. Na ovom području vekovima zajedno žive Srbi, Vlasi i Romi.

Najstariji ostaci ljudskog delovanja u Homolju pronađeni su istočno od Žagubice u Velikoj pećini koja je u paleolitu korišćena kao naseobina. Sudeći po arheološkim ostacima, najintezivniji period naseljavanja bio je kasnoantički i ranovizantijski period (4-7. vek). U ovom periodu za podizanje naselja biraju se uzvišenja i teško pristupačna mesta, čime ovaj kraj obiluje. Takvi lokaliteti su Potaj čuka i Pregrada-Podrkrš u Žagubici, Šetaće u Osanici, Pčelinji krš u Laznici. Izdvaja se lokalitet Gradac u Krepoljinu, utvrđenje sa ostacima crkve podignuto na grebenu u Ribarskoj klisuri koje je egzistiralo i tokom srednjeg veka.

Bronzana fibula, druga polovina 6 – početak 7. veka, lokalitet Pčelinji krš – Laznica

Bronzani teg, 6 – početak 7. veka, lokalitet Potaj Čuka – Žagubica

Od 12. veka prostor Homolja, kao i čitava oblast Braničeva, bio je poprište borbi između Vizantije, Ugarske i Bugarske i često je prelazio iz ruke u ruku. Homolje je pripojeno srpskoj državi u vreme kraljeva Dragutina i Milutina u poslednjoj deceniji 13. veka gde ostaje sve do turskog osvajanja 1459. godine. Iz srednjovekovnog perioda izdvaja se Trška crkva (kraj 13. veka) koja predstavlja najstariji sakralni objekat na ovom području i pod zaštitom je države kao spomenik kulture od velikog značaja. Trška crkva se nalazi 5 kilometara severozapadno od Žagubice, podignuta je na srednjovekovnom mestu Trg koje je bilo ekonomski i kulturni centar Homolja do 19. veka kada se
težište premešta u Žagubicu. Spomenik kulture od velikog značaja je i manastir Gornjak, zadužbina kneza Lazara iz 1378. godine, smeštena je na ulazu u Gornjačku klisuru. Manastirski kompleks čine crkva posvećena Vavedenju Presvete Bogorodice, isposnica Grigorija Sinaite u steni posvećena
Svetom Nikoli i kompleks zgrada izgrađen oko hrama.

Trška crkva 13. vek

Manastir Gornjak 14. vek

Prostor Homolja postaje poprište većih migracionih kretanja od Prve velike seobe Srba 1690. godine kada je i ova oblast skoro potpuno opustela, ali je ujedno postala i dom onima koji su prolazeći kroz Homolje odlučili da ovde ostanu. Doseljavanje novog stanovništva trajalo je sve do kraja 19. veka. Što se srpskog stanovništva tiče, južna migraciona struja, pretežno sa Kosova i
Metohije, dominira u demografskoj strukturi Homolja. Upravo zbog toga se danas u Homolju, kao i većem delu centralne i istočne Srbije govori kosovsko-resavskim dijalektom. Tokom 18. veka otpočeo je proces postepenog naseljavanja Vlaha iz Banata, Vlaške i Moldavije. Vlaško stanovništvo se po
oblasti iz koje dolazi deli na Ungurjane i Carane, a u Homolju žive obe grupe. Uporedo sa vlaškim stanovništvom, doseljavaju se i Romi Banjaši čije je maternji jezik takođe vlaški. Tokom XIX veka u Homolje dolaze i Cincari iz Makedonije koji donose trgovinu u ove nerazvijene stočarske krajeve. Danas u Homolju živi mali broj potomaka cincarskih doseljenika. Homolje je prostor koji obiluje prirodnim lepotama, materijalnim i nematerijalnim kulturnim
nasleđem, mesto gde se još uvek praktikuju stari običaji, gde se prepliću mitovi i legende, mesto sa „živom“ etnologijom, što ga čini rajem za istraživače.

Period između dva svetska rata obeležen je borbom da se kroz Homolje izgradi železnička pruga koja je bila od vitalnog značaja kako bi se ovaj kraj izvukao iz pasivnosti i zaostalosti, ali do toga nije došlo. Izgradnju pruge započele su nemačke okupacione vlasti 1942. godine kako bi se olakšao prevoz rude iz Bora za Kostolac. Za rad su korišćeni logoraši – radni obveznici i prinudni radnici iz zemlje i inostranstva (među njima i oko 6000 Jevreja). Homolje nije dobilo prugu ni posle oslobođenja jer su nove vlasti odustale od ove ideje zbog opasnosti koja je vrebala sa istoka usled izmenjenih političkih okolnosti.

Glavna ulica u Žagubici tokom 20. veka

Zgrada starog Doma kulture u izgradnji posle rata. Danas zgrada Zavičajnog muzeja Homolja