ISTORIJA
U okviru zbirki Zavičajnog muzeja Homolja nalazi se i istorijska zbirka, kao mesto gde se čuva sećanje na Drugi svetski rat i njegov uticaj na ovaj kraj. Kroz ovu zbirku, prikazuje se hrabrost i patnja ljudi Homolja tokom nemačke okupacije.
Homoljski srez, kao deo Moravske banovine, našao se pod nemačkom i bugarskom upravom nakon kapitulacije Jugoslavije 1941. godine. Teški uslovi života, prinudni rad i glad obeležili su ratne godine. Rudnik bakra u Boru, ključan za nemačku ratnu mašineriju, postao je centar prinudnog rada, gde su brojni stanovnici Homolja, zajedno sa ratnim zarobljenicima, radili u neljudskim uslovima.
Ovaj kraj bio je i poprište borbe za slobodu. Četnički pokret Draže Mihailovića imao je uporište ovde, dok je narodni heroj Jovan Šerbanović, partizan iz Laznice, postao simbol otpora.
Drugi svetski rat u Homolju
Nemačka je Kraljevinu Jugoslaviju napala 6. aprila 1941. godine kopninem putem iz više pravaca i bombardovanjem Beograda u ranu zoru. Posle kratkotrajnog otpora u Aprilskom ratu, Jugoslavija je kapitulirala 17. aprila, a zemlja je podeljena između Nemačke, Bugarske, Italije i Mađarske. Područje okupirane Srbije obuhvatao je veći deo centralne Srbije, sever Kosova i Banat.
Homoljski srez je početak Drugog svetskog rata dočekao kao deo Moravske banovine čije se sedište bilo u Nišu. Po okupaciji Homoljski srez ulazi u sastav Požarevačkog okruga koji je bio pod upravom 378. Okružne vojnoupravne komande (Krajskomandatura 378). Od juna 1943. godine ova teritorija ulazi u sastav bugarske okupacione zone i Požarevačkim okrugom tada upravlja 25. bugarska divizija. Iste godine u srez dolazi Ruski zaštitni korpus (belogardejci) čiji je zadatak bio obezbeđivanje nemačkih objekata, kao i odredi Srpskog dobrovoljačkog korpusa (ljotićevci) u čijoj organizaciji je dovršena crkva u Osanici uz novčane priloge i kuluk meštana.
Pripadnici Srpskog dobrovoljačkog korpusa – ljotićevci.
Osvećenje crkve Sv. Ilije u Osanici 2. avgusta 1943. godine.
Sudbinu Homolja tokom okupacije odredila je blizana Bora. Borski rudnik, kao najveći rudnik bakra u Evropi u to vreme, bio je izuzetni značajan za nemačku ratnu privredu zbog čega je pretvoren u radni logor kako bi se obezbedila proizvodnja. Od proleća 1942. godine nemačka vojno-građevinska Organizacija Tot počela je sa gradnjom industrijske pruge uskog koloseka preko Crnog vrha sa ciljem da se olakša transport rude iz Borskog rudnika za Kostolac.
Prikaz dela pruge koji je prolazio kroz Homoljski srez. Do jeseni 1944. godine završene su deonice pruge od Kostolca do Požarevca, od Petrovca do Ladne vode u Gornjačkoj klisuri i od Bora do Crnog Vrha. Nemci su završetak kompletne pruge Bor – Kostolac očekivali krajem 1945. godine.
Kako bi se obezbedila radna snaga, na zahtev okupatora uvedena je radna obaveza za sve stanovnike od 17 do 45 godina starosti u trajanju od 6 meseci. Na rad u Borskom rudniku i izgradnji pruge dovođeni su obveznici rada iz cele zemlje kao i ratni zarobljenici i prinudni radnici iz zemlje i inostranstva, među njima i oko 6000 Jevreja iz Mađarske. Za potrebe njihovog smeštaja podizani su radni logori duž trase pruge od Bora prema Žagubici, Petrovcu i Požarevcu, kao i u samom Boru i Kostolcu. Logoraši su imali izuzetno loš tretman, držani su u nehumanim radnim i smeštajnim uslovima, zbog čega se Totovi radni logori u istočnoj Srbiji smatraju jednim od najozoglašenijih mesta u istoriji prinudnog rada. Pruga Bor – Kostolac nikad nije završena.
Raspored Totovih logora od Brestovačke banje do Laznice po Tamašu Čapodiju. Crnom bojom su obeleženi logori u kojima su boravili Jevreji, a belom ostali.
Pored prinudnog rada, stanovništvo je bilo podvrgnuto i prinudnom otkupu namirnica i stoke, a u leto 1942. godine zavladala je glad i epidemija dizenterije zbog suše. Zbog ubistva nemačkog oficira Oraganizacije Tot na Omanju, u logor na Banjici odvedeno je 13 ljudi, a potom su nemačke vlasti 8. decembra 1942. godine kao odmazdu streljale 25 lica na mestu Ciganija ka Crnom vrhu.
Homolje je tokom rata bilo jedno od uporišta četnika Draže Mihailovića i komandno mesto Mlavskog korpusa JVuO na čelu sa kapetanom II klase Sinišom Ocokoljićem Pazarcem, čiji se štab nalazio na Kulmini.
Pripadnici legalnog četničkog odreda u manastiru Gornjaku 1942. godine.
Jovan Šerbanović bio je student medicine iz Laznice, najpoznatiji partizan i jedini prvoborac iz homoljskog kraja, delovao je pretežno oko sela Melnice, Ranovca i Rašanca.
Narodni heroj Jovan Šerbanović (1919 – 1944)
Ploča sa natpisom na zgradi opštine u Žagubici na kojoj je zabeleženo da je Jovan Šerbanović sa tog mesta pozvao narod Homoljskog sreza na ustanak protiv okupatora 9. oktobra 1941. godine.
Šerbanović je izgubio život na salašu Jovana Jovanovića u Sigama 14. januara 1944. u 25 godini, tako što ga je Jovanović ranio, a Šerbanović je potom sebi pucao u slepočnicu kako ne bi živ pao u ruke četnicima.