VRELA
VRELO MLAVE
Žagubičko vrelo ili kako je u narodu poznatije kao Vrelo reke Mlave predstavlja jedan od pravih bisera Homolja. Ovaj hidrološki spomenik I kategorije nalazi se na obodu naselja Žagubica, odnosno na jugoistočnom delu Žagubičke kotline, ispod severnih padina Beljanice, na nadmorskoj visini 312 m, dok je od samog centra varošice udaljeno 1 km.
Njegova površina iznosi 600 m², izvire iz male kraške vrtače koja je levkastog tipa dubine 23 m, do sifonskog dela, kroz koji je izmerena dubina i do 72 m.
Članovi Ronilačkog kluba „Triton” iz Beograda, Vladimir Taleski i Mirko Bevenja, su jula 2008. godine uspeli da se spuste do dubine od 84 m. Sa sigurnošću se može reći da ovo nije konačna dubina, već je ona znatno veća. S obzirom na to da vrelo izbija iz sifonskih kanala pod velikim pritiskom, tačna merenja su onemogućena. Na vrelu je ribolov zabranjen, a u vodi se mogu videti i primerci „Mlavske” pastrmke koja predstavlja pravu atrakciju za turiste.
Kada se radi o Žagubičkom vrelu, zabeležena je i pojava potpunog presušivanja i prestanka funkcionisanja vrela. Naš čuveni geograf Jovan Cvijić bio je prvi očevidac ove pojave, 1893. godine. Do pojave presušivanja vrela dolazi usled začepljenja suženih delova podzemnih kanala. Kada snaga akumulirane vode nadvlada začepljenje, voda ponovo potekne iz vrela.
Žagubičko vrelo predstavlja prijatan ambijent za odmor i glavnu turističku atrakciju opštine Žagubica. Svi koji posete Žagubicu dolaze i do vrela i dive se njegovoj lepoti. Radi očuvanja ove prirodne lepote, Vrelo Mlave i njegova okolina prvi put su stavljeni pod zaštitu države 1979. godine, kao vredan „Hidrološki prirodni spomenik” prve kategorije. Spomenik prirode Vrelo Mlave ustanovljeno je 1995. godine, uredbom Vlade Republike Srbije.
Voda kojom se hrani vrelo upravo kroz pomenute sifonske kanale, po dnu i stranama basena formira otoku, koja se nakon lučnog toga spaja sa Tisnicom. Temperature vode je od je od 9 – 11°, dok je prosečna izdašnost vrela prema višegodišnjim merenjima 0,9 m³/s. Takođe je jako bitno napomenuti da sve navedene karakteristike vode zavise pre svega od godišnjih doba, kao i atmosferskih padavina koje se prevashodno odnose na one na planinama Beljanice. Svu lepotu i atraktivnost Žagubičkog vrela upotpunjuje pošumljena okolina i lepa uređenost otoka. Tamno zelenu boju po kojoj je veoma specifično daje mu četinarska šuma koja se spušta do samog vrela, dok se u bistrim vodama ogleda i istoimeni motel “Vrelo”.
Vrelo Mlave
KRUPAJSKO VRELO
Krupajsko vrelo – na zapadnoj strani Beljanice na nadmorskoj visini 220 m nalazi se još jedan od hidroloških spomenika prirode I kategorije. Voda ovog prelepog vrela izvire iz pećine i sa veštačkom branom čini malo jezero, čija je površina 300 m². Nalazi se u jugoistočnom delu Krepoljinsko-krupajske kotline u ataru sela Milanovac, dok je od naselja Krepoljin udaljeno oko 11 km i od regionalnog puta Krepoljin – Despotovac 350 m koji spaja Homolje sa Resavom. Možemo slobodno reći da predstavlja jedno od najinteresantnijih kraških vrela u Srbiji i takođe spada među najveće i najjače kraške izvore kod nas.
Temperatura vode je zavisna od godišnjih doba i iznosi 9-11ºC, a takođe veoma je bogata lekovitim mineralima. Možemo reći da Krupajsko vrelo spada u grupu kraških vrela sa velikom kolebljivošću proticaja, te je prema nekim podacima dobijenim spodaričnim merenjem maksimalna izdašnost zabeležena 1974. godine i iznosila je 125 l/s. Najveća ispitana dubina je 104 m, dok se na početku ulazi u pećinsku dvoranu, potopljenu podzemnim jezercetom.
Celokupan boravak turista na ovom vrelu upotpunjuje i termalni izvor “Toplik” sa temperaturom od 26ºC gde je moguće kupanje. Kako o čitavom Homolju u narodu postoje brojne legend, tako je i jedna od istih upravo ta da u pećini Krupajskog vrela živi vodeni duh Tarator koji čuva skriveno blago, ali i da baš ovaj prirodni fenomen predstavlja stanište šumskih vila. U sklopu samog kompleksa nalazi se i restoran koji nudi pastrmku kao specijalitet kuće iz ribnjaka koji se tu nalazi i iz kog turisti sami mogu da pecaju. Pored specijaliteta kuće tu su i druga jela Homolja, kao što su homoljsko jagnje, sir, kačamak, ali i homoljsko pivo.
Krupajsko vrelo
HOMOLJSKA POTAJNICA
Homoljska potajnica – jedna veoma retka i karakteristična vrsta kraških izvora, nalazi se upravo u Homolju. Potajnice predstavljaju kraški izvor kod koji se smenjuje vreme isticanja vode sa vremenom presušivanja po čemu je i nastao sam naziv potajnica, što zapravo znači izvor sa prekidima, odnosno intermitentni izvor. Smeštena na jugoistočnim padinama Homoljskih planina, ispod brda Mala Školja, dok je od naselja Selište udaljena 5 km i od centra Homolja, odnosno Žagubice 12 km. Od Žagubice do Selišta postoji kvalitetna asfaltna saobraćajnica, dok je do samog izvora izgrađen dobar seoski put. Sam fenomen funkcionisanja Homoljske potajnice sastavljen je iz faze punjenja rezervoara, tokom kog iz izvora ne izlazi voda, kao i faze pražnjenja rezervoara kada iz otvora ističe voda. Proces izbijanja vode na površinu nagoveštava podzemna buka, kojoj zatim sledi najpre postepeno, a potom i naglo izbijanje koje maksimalno može da iznosi 100 l/min. Najjače ključanje vode traje 3 do 4 minuta, nakon čega dolazi do slabljenja izdašnosti izvora, što najčešće dovodi do toga da posle pola sata presahne, da bi se nakon različitog perioda ponovo pojavila. Takođe sama aktivnost potajnice zavisi dosta od količine padavina. Kao i za ostala blaga Homolja, tako su i za Homoljsku potajnicu vezane mnoge legende čiji koreni leže u neobjašnjenom načinu izbijanja vode, pa joj se samim tim pripisuju lekovita svojstva, dok se način samog funkcionisanja potajnice vezuje za natprirodne sile, pa se samim tim za vreme “svetih” dana prinose darovi.
Homoljska potajnica
VRELO BELOSAVAC
Vrelo Belosavac izbija ispod krečnjačkih odseka Tugave (449 m). Nadmorska visina na kojoj vrelo izvire je 290 m i ima izgled manjeg jezera nepravilnog oblika. Nalazi se oko 2.5 km zapadno od Žagubice. Voda ovog vrela je bistra i kristalno čista, a muti se veoma retko. Dosta je postojano. Zbog toga je vrelo kaptirano i voda se koristi za vodosnabdevanje dva naselja, Žagubice i Suvog Dola. Takođe se vode Vrela Belosavac koriste i za ribnjak pastrmke koji se nalazi u neposrednoj blizini. Zbog svoje blizine Žagubici i prelepe prirode koja ga okružuje, predstavlja potencijalnu turističku atrakciju, samo je potrebno mnogo više ulagati u njegovo sređivanje i održavanje.
VRELO KOMNENSKE REKE
Vrelo Komnenske reke spada u grupu pećinskih vrela. Nalazi se podno južnih obronaka Homoljskih planina, u blizini naselja Krepoljin. Ovo vrelo predstavlja završetak podzemnog toka reke koja ponire u obližnjoj pećini (Pogana peć). Ima dva pećinska otvora iz kojih izbija voda. Donji je na visini od 440 m nadmorske visine i iz njega voda izbija tokom cele godine. Gornji otvor je za desetak metara viši i ogromnih je dimenzija, a aktivan je pri izuzetno visokim vodama. Vodostaj vrela varira i u zavisnosti je od količine padavina i otapanja snega u prolećnom periodu. Prilikom visokog vodostaja formira se vodopad u narodu poznatiji kao „Mijucića vodopad”. Voda ovog vrela formira otoku Komnenske reke koja se uliva u Krepoljinsku reku. Ima izuzetno bistru i čistu vodu koja se može koristiti za piće. Prirodno okruženje vrela je izuzetno lepo i očarava svakog ko ga poseti. Saobraćajno je dobro povezano sa Krepoljinom jer do njega vodi makadamski put. Zbog svoje lepote, blizine pećine i prelepog prirodnog okruženja, ovde je moguće razvijati izletnički turizam.
VRELO MALE TISNICE
Na levoj obali Mlave, u krajnjem jugoistočnom delu Žagubičke kotline, nizvodno od ušća reke Perasta u Tisnicu, nalazi se vrelo Male Tisnice. Nadmorska visina na kojoj se ovo vrelo nalazi iznosi 580 m. Voda izbija iz pećinskog otvora oblika okapine, širine oko 10 m i visine 3 do 5 m. Voda ovog vrela je bistra i može se koristiti za piće. Izdašnost je kolebljiva i zavisi od atmosferskih padavina i otapanja snega. Priroda u okolina ovog vrela je prelepa i izaziva oduševljenje kod posetilaca. Do ovog vrela se može doći pešačenjem kroz kanjon reke Tisnice. Ovde ima svih pogodnosti za razvoj izletničkog turizma.
SUVODOLSKI KRAŠKI IZVOR
Suvodolski kraški izvor sa obližnjom termom “Banja” nalazi se na jugozapadnom delu naselja Suvi Do. Kraški izvor je na privatnom posedu, dok su dva izvora u blizini kaptirana i pripadaju mesnoj zajednici. Njihova voda se koristi samo preko leta za potrebe kupanja lokalnog stanovništva u postojeća dva bazena. Pitomi proplanci u okolini, jedinstvena klisura reke Do, tradicionalno suvodolsko salašarenje i bačijanje, bogatstvo Beljanice lovnom divljači i Mlave kvalitetnom ribom, samo su neki od elemenata ukupne ponude ovog kraja.
IZVARIČKO VRELO
Izvaričko vrelo izvire iz jedne manje vrtače na nadmorskoj visini od 275 m. Ima oblik manjeg jezera, prečnika 10 m. Nalazi se nekih 500 m od naselja Izvarica, u njegovom jugoistočnom delu. Vrelo je veoma postojano i nikad nije presušilo. Voda ovog vrela je bistra, a muti se jedino posle velikih kiša ili posle naglog otapanja snega. Stručnjaci iz biologije tvrde da je flora u Izvaričkom vrelu jedinstvena i retka.